آیسیمبات توکویوا
د بي بي سي نړیوال سروېس، کاراګنډا
قزاقستان د هغو څو مسلمانو هېوادونو په ډله کې دی چې د ښوونځيو د نجونو پر حجاب اغوستلو یې بندیز لګولی دی. په ۲۰۱۶ کې معرفي شوی، بندیز اوس هم د دې په اړه استدلال کوي، ځینې مذهبي والدین هڅه کوي چې د خپلو ماشومانو د تعلیم لپاره د اساسي قانون د حق دفاع وکړي. دا بحث په قزاقستان کې د هویت لټون منعکس کوي: د دې هیواد مشرتابه، په داسې حال کې چې اسلام ته خپله ژمنتیا څرګندوي، لا هم نه غواړي چې د هغه دین کنټرول کم کړي چې د شوروي د وختونو سره تړاو لري.
په ۱۳ کلنۍ کې، انیلیا، له کاراګندا څخه د اوم ټولګي زدکونکې، خپلې هیلې ته ورسېده – هغې د نظربایف په معتبر فکري ښوونځي (NIS) کې ځای ترلاسه کړ. دا د قزاقستان د پخواني ولسمشر نورسلطان نظربایف په نوم نومول شوی او د انیلیا پلان دا و چې د هغه پر پلونو ګامونو کېږدي او د هېواد لومړۍ ښځینه ولسمشره شي.
یوه د دنګې ونې نرۍ نجلۍ انیلیا په محلي او ملي اکاډمیکو سیالیو کې ښه وځلېده او له نژدې ۸۰۰ متقاضیانو څخه یې ۱۶ غوره پایلې ترلاسه کړې. NIS ژمنه وکړه چې د هغې د خوښې وړ موضوعاتو ته به ژوره کتنه وکړي.
د اګست په میاشت کې، هغه د چمتووالي ټولګیو ته لاړه، مګر په لومړۍ ورځ، د هغې مور او پلار ته زنګ راغی چې ښوونځي ته راشي – او ورته ویل شوي چې لور به یې هلته زدکړه ونه شي کړی.
لامل یې د هغې پر سر حجاب و، چې هغې له دیارلس کلنۍ راهیسې حجاب اغوستل پیل کړي وو، ځکه چې د اسلامي دود له مخې نجونې باید بلوغ ته په رسېدو خپل سر پټ کړي.
هغې وويل: “کله چې ما NIS ته خپل حجاب اغوستلو، ما له نورو سره توپير نه درلود – دا يوازې د جامو يو توکي دي. دا زما په زدکړې او له نورو زدکوونکو سره په اړيکو هېڅ اغېز نه کوي. زما ټولګيوال ورسره ښه وو.”
قزاقستان اکثریت مسلمان نفوس لري – د ۲۰۲۲ د سرشمېرنې له مخې، د دوی ۶۹٪ وګړي ځانونه د مسلمانانو په توګه پېژني – که څه هم، د نورو مطالعاتو له مخې، د قزاقستان له دریمې برخې څخه لږ مذهبي خلک ځانونه ټینګ مذهبي کسان ګڼي.
او ولسمشر قاسم جومارت توکایف په ښکاره ډول اسلام ته خپله ژمنتیا څرګندوي: هغه په ۲۰۲۲ کې مکې ته حج ته لاړ او په تېر پسرلي کې یې په خپل استوګنځي کې د چارواکو او عامو شخصیتونو لپاره د روژه ماتي مېلمستیا کوربه توب وکړ. بیا هم د اساسي قانون له مخې، قزاقستان یو سیکولر هېواد دی.
د انیلیا په څېر لسګونه زدوکونکې په کاراګندا کې له ورته ستونزو سره مخ دي، په صنعتي ښار کې چې ډېری یې روسي ژبي نفوس لري. د اکتوبر په میاشت کې، دا په ډاګه شوه چې د ښوونځي د ۴۷ نجونو والدین د خپلو مسؤلیتونو په ترسره کولو کې د پاتې راتلو له امله له ملکي دعوو سره مخ دي “هغه چې د قزاقستان په جمهوریت کې د تعلیم اړوند قوانینو لخوا ټاکل شوي”.
په ۲۰۱۶ کې، د پوهنې وزارت یو لارښود خپور کړ چې “د ښوونځي په یونیفورم کې د هر ډول مذهبي لباس عناصرو شاملول اجازه نه لري”.
د والدینو او د بشري حقونو د مدافعینو لپاره، دا د منلو وړ نه ده چې د ښوونځي چارواکي د قزاقستان له اساسي قانون پورته د وزارت لارښوونې ته لومړیتوب ورکړي- هغه چې په عامه موسسو کې د خلکو د وړیا زدکړې حق تضمینوي.
د انیلیا پلار د څارنوالۍ او د پوهنې له وزارته وضاحت وغوښت – خو هېڅ یې ونه موندل.
دا ډول قضیې، چې مور او پلار ته د خپلو لوڼو په سر د حجاب اغوستلو سزا ورکول کېږي، کلونه شاته ورګرځي او ټول هېواد پوښي. په ۲۰۱۸ کې، د اکټوبي په سیمه کې، والدین د “ښوونځي یونیفورم غوښتنو سره د نه اطاعت” له امله جریمه شوي، په داسې حال کې چې په اکمولا سیمه کې، په ورته کال کې د ورته مسلې حلولو لپاره د ولسوالۍ په اداره کې یو کمیسیون رابلل شوی و.
د بشري حقونو فعال زاسولان اتماګامبیتوف، چې په داسې قضیو کې له مذهبي کورنیو سره مرسته کوي، وايي: “ډېرې داسې پېښې شته چې نجونې د ښوونځي د چارواکو د فشار له کبله خپل پړوني لیرې کوي.”
“ځینې مقاومت کوي، خو ټولګیو ته له تګه ډډه کوي. دا فشار په ښوونځیو کې د مذهبپالو د شمېر د کمولو یوه لاره ده.”
کله چې په ښوونځي کې د سرپوښ پوښتنې ته ځواب ووایي، د قزاقستان حکومت د دولت په سیکولر طبیعت ټینګار کوي – چې د اساسي قانون لخوا هم تضمین شوی.
ولسمشر توکایف د اکتوبر په میاشت کې وویل: “موږ باید تل په یاد ولرو چې ښوونځی په اصل کې یوه تعلیمي اداره ده چېرې چې ماشومان د پوهې ترلاسه کولو لپاره راځي.” “زما په اند دا د ماشومانو لپاره غوره ده چې کله لوی شي او خپل نړۍ لید ولري خپل انتخاب وکړي.”
په الماتي کې د فلسفې، سیاسي علومو او دیني مطالعاتو په انسټیټیوټ کې د دیني مطالعاتو کارپوهه او څېړونکې اسیلتای تسبولات یادونه کوي: “د سیکولر دولت د معنی لپاره هېڅ مبهم او واضح تعریف نشته، یا د چارواکو یا کارپوهانو په منځ کې.”
“زموږ ټولنه لا پخه شوې نه ده او د بحث هر اړخ په خپله طریقه ‘سیکولریزم’ تشریح کوي. ځینې خلک سیکولریزم د الحاد په توګه پېژني.”
یو شمېر هېوادونو په عامه ځایونو کې د مسلمانو مېرمنو د ځانګړي ډول جامو اغوستلو محدودیتونه معرفي کړي دي. معمولا، دا د مخ پټولو حجابونو لکه د حجاب په څېر د سر پټولو پرځای د نقاب په څېر پلي کېږي. دا د مسلمان اکثریت هېوادونو لپاره نادره ده چې دا ډول بندیزونه وضع کړي، مګر په دې هېوادونو کې د قزاقستان ګاونډیان، د پخواني شوروي هېوادونه ازبکستان او تاجکستان شامل دي.
په قزاقستان کې د شوروي اتحاد له وختونو راهیسې د دولت له لوري د مذهب د ساتلو عمل دوام لري. وروسته بیا، د منځنۍ اسیا پنځه جمهوریتونه د منځنۍ اسیا د مسلمانانو د روحاني ادارې (سدوم) لخوا څارل شوي، چې په ۱۹۴۳ کې تاسیس شوی او د مذهبي خوڅښتونو د ځپلو لپاره جوړ شوی.
له خپلواکۍ وروسته، د قزاق چارواکو د مذهبي کسانو ځورول بند کړل. مذهبي ټولنې ودوکړه او د جوماتونو جوړېدل پیل شول – د شوروي وختونو کې له لسګونو هغو یې اوس شاوخوا ۳۰۰۰ موجود دي.
خو DUMK د “سدوم” ځایناستی شو – د قزاقستان د مسلمانانو روحاني اداره – د دولت په ملاتړ دا اداره دنده لري چې د اسلام هغې دودیزې بڼې ته وده ورکړي چې د قزاق کلتور او د سیکولر دولت له اصولو سره سمون لري.
د قزاقستان د حکومت لپاره، د مذهب کنټرول د ملي امنیت مسله ده. څېړونکي یادونه کوي چې له ۲۰۰۵ راهیسې، په شمالي قفقاز کې د اسلامپالو غورځنګونو تر نفوذ لاندې، د افغانستان-پاکستان سیمې او همدارنګه سوریه او عراق، په هېواد کې د مذهبي افراطیانو لخوا د تاوتریخوالي پېښې مخ په زیاتېدو دي.
په ۲۰۱۱ کې، قزاقستان کې لومړی ځانمرګی برید وشو او په ۲۰۱۶ کې، د وسلو په پلورنځیو او پر یوه پوځي اډه په وسله والو بریدونو کې ۲۵ کسان ووژل شول. د هغه وخت ولسمشر، نورسلطان نظربایف، برید کوونکي د اسلام د بنسټپالې سلفي څانګې پیروان اعلان کړل.
په راتلونکو کلونو کې، حکومت د عقیدې په برخه کې مختلف محدودیتونه پلي کړل، له حکومت سره د مذهبي ټولنه ثبتول مکلفیت وګرځېد او په شخصي کورونو کې د مذهبي خدماتو په وړاندې کولو بندیز ولګول شو.
مګر په داسې حال کې چې حکومت دا ډول اقدامات د “بنسټپالو” هل مذهبي نظریاتو د هېواد د خوندیتابه لپاره توجیه کوي، د بشري حقونو فعالین استدلال کوي چې قوانین د مذهبپالو وګړو حقونه محدودوي – او دولت ته اجازه ورکوي چې مذهبي ټولنه په کلکه کنټرول کړي.
تېر اکتوبر، حکومت اعلان وکړ چې غواړي د ترهګرۍ او مذهبي افراطیت د ترویج پر ضد یو قانون جوړ کړي. د کلتور او اطلاعاتو د وزیرې ایدا بالایوا په وینا، قانون به په عامه ځایونو کې د نقاب او د مخ پټولو پر نورو ډولونو بندیز ولګوي، چې د وګړو د څېرې له پېژندلو ډاډه شي. په هرصورت، هغې وویل چې د پړونو پر سرولو د بندیز لپاره هېڅ اراده نه شته.
لکه څنګه چې د انیلیا په اړه، د مذهبي پړوني اغوستلو لپاره له څو توقیفونو وروسته، هغه له ښوونځي څخه وشړل شوه، د هغې پلار، بولات موسین، د خپلې لور اخراج د قانون خلاف ګڼي: هغه د ښوونځي د هغو داخلي لارښوونو د لغوه کولو غوښتنه کړې چې د مذهبي عقیدې له مخې د سمبولیکو جامو غوستل یې منع کړي. هغه د خپلې لور لپاره ښوونځي کې د ځای موندلو او د اخلاقي تاوان د جبران غوښتنه وکړه.
هغه وايي: “چارواکو یا خو موږ له یوې بیوروکراټیکې ادارې څخه بلې ته سپارلي یو او یا به یې یوازې د پړوني د لرې کولو خبره کوله.” “موږ له دولته روښانه ځواب ته اړتیا لرو. موږ ته لارښوونې وکړئ چې موږ د مذهبي اشخاصو په توګه باید څه وکړو. موږ ته دا انتخاب مه پرېږدئ: ‘که تاسو غواړئ چې زموږ په ټولنه کې ژوند وکړئ خپل مذهب پرېږدئ.” “
په کاراګندا کې د NIS ښوونځي چارواکو د انیلیا د اخراج په اړه له څه ویلو ډډه وکړه. د خپرولو تر وخته د پوهنې وزارت د تبصرې لپاره د بي بي سي غوښتنو ته ځواب نه و ورکړی.
DUMK ځان په احتیاط څرګند کړ، په مستقیمه توګه د حکومت په ممانعتونو نیوکه نه کوي، مګر یادونه یې وکړه کله چې نجونې بلوغ ته ورسېږي، نو شریعت غواړي چې دوی حجاب واغوندي. دوی وویل دا هیله لري چې حکومت به د دوی نظرونه په پام کې ونیسي.
د بشري حقونو فعال زاسلان ایتمګامبیتوف وايي، په کاراګانډا کې مذهبي کورنۍ د خپلو نجونو د زدکړې لپاره بله لاره نه لري. د هېواد په نورو برخو کې، د نجونو خصوصي ښوونځي شته، خو په کال کې تر 700,000۷۰۰٫۰۰۰ “ټینګه” پورې لګښت لري – له ۱٫۵۰۰$ (۱٫۲۰۰£) څخه ډېر. قزاقستان هم نهه مدرسې – د زدکړې اسلامي مرکزونه – لري، خو ټولې یې ښځینه نه مني.
آیتمګامبیتوف وايي “موږ دا مسله په وار وار، سږکال او تېر کال راپورته کړې. دوی د حجاب د بندیز په اړه خبرې کوي، مګر د زدکړې بدیله وسیله نه وړاندې کوي”.
له NIS څخه د هغې له شړلو وروسته، د انیلیا مور او پلار آنلاین یو روسی ژبی ښوونکی وموند. مګر که انیلیا پرېکړه وکړي چې بېرته ښوونځي ته د تګ لپاره خپل پړونی لیرې کړي، پلار یې وايي کورنۍ به یې ملاتړ وکړي.
انیلیا وايي “ډېرو خلکو چې زه یې پېژنم وویل: پړونی لرې کړه، څه ستونزه ده؟ بېرته ښوونځي ته لاړه شه، په ځانګړې توګه په پام کې نیولو سره چې دا څومره ښه دی، خو دا هېڅکله زما په ذهن کې نه وو راګرځېدلي. پړونی په ساده توب کې زما د بدن یوه برخه ده.”
دا مطلب له بي بي سي پښتو وېبپاڼې راخیستل شوی دی.
انځورونه د محرم زینالوف لخوا.
